Sáng kiến kinh nghiệm: Một số biện pháp chỉ đạo thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường tiểu học
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Sự phát triển với tốc độ nhanh, đầy biến động của nền kinh tế - xã hội trong bối cảnh thông tin bùng nổ, các phương tiện truyền thông phát triển đã đem đến cho quá trình sống, học tập và rèn luyện của trẻ em ngày càng nhiều cơ hội nhưng cũng chứa đựng những yếu tố bất lợi đối với sự phát triển nhân cách của các em; làm nảy sinh các vấn đề mà phương pháp dạy học truyền thống, khuôn khổ, phạm vi chương trình giáo dục phổ thông trong nhà trường không thể giải quyết được. Nhu cầu được hỗ trợ về mặt tinh thần để phát triển thuận lợi ngày càng trở nên cấp bách đối với thế hệ trẻ.
Với vai trò là cấp học nền tảng trong hệ thống giáo dục phổ thông, hiệu quả và chất lượng giáo dục tiểu học dựa trên sự đánh giá tổng thể tất cả các mặt hoạt động của nhà trường, trong đó lấy học sinh làm trung tâm. Một trường tiểu học hoàn thành nhiệm vụ mà Đảng và nhân dân giao phó phải đảm bảo phát triển toàn diện “là sự phát triển đồng thời cả về thể chất, trí tuệ, tinh thần, đạo đức và mối quan hệ xã hội của trẻ em” (Điều 4, Luật Trẻ em); “giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, các kỹ năng cơ bản” (Điều 27, Luật Giáo dục sửa đổi) .
Để hoàn thành nhiệm vụ này, các nhà trường cần có sự quan tâm thích đáng đến vấn đề chăm sóc sức khỏe tinh thần cho học sinh. Các vấn đề tâm lý, các khó khăn trong cuộc sống của học sinh phải được tư vấn, chia sẻ, giải toả kịp thời, tránh dẫn đến hành vi xấu, gây ra hậu quả đáng tiếc, ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách của các em sau này. Trước yêu cầu cấp bách đó, nhiều nhà trường đã có sự quan tâm, thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh. Tuy nhiên, việc triển khai thực hiện hoạt động này ở các trường tiểu học nhìn chung còn gặp nhiều khó khăn.
Căn cứ hướng dẫn của Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội về công tác viết sáng kiến kinh nghiệm, nghiên cứu khoa học năm học 2018 - 2019, trên cơ sở kết quả thực tiễn, tôi viết sáng kiến kinh nghiệm với đề tài “Một số biện pháp chỉ đạo thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường tiểu học” nhằm chia sẻ những kinh nghiệm quản lý của bản thân, trình bày những biện pháp và tính hiệu quả khi được triển khai trong thực tế. Từ đó góp phần nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của công tác tư vấn tâm lý trong trường học.
Tư vấn tâm lý nói chung và tư vấn học đường nói riêng là một khái niệm không còn xa lạ đối với nhiều nước trên thế giới nhưng còn khá mới mẻ ở Việt Nam. Tư vấn học đường hay tham vấn học đường được dịch từ thuật ngữ tiếng Anh “School Counseling”, là hình thức trợ giúp tâm lý đắc lực không chỉ cho học sinh mà còn cho các lực lượng giáo dục khác như giáo viên, cha mẹ học sinh. Trong khuôn khổ sáng kiến kinh nghiệm này, đối tượng và phạm vi nghiên cứu là những biện pháp chỉ đạo thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh tại trường Tiểu học Định Công và kết quả đạt được trong năm học 2018 - 2019.
Tôi mong muốn nhận được sự đóng góp ý kiến của cấp trên để ngày càng hoàn thiện việc chỉ đạo công tác tư vấn tâm lý, để mỗi ngày tới trường thực sự là một ngày vui của học sinh.
PHẦN II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
- Cơ sở lý luận của vấn đề tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường tiểu học
Trẻ em là đối tượng được quan tâm chăm sóc đặc biệt. Theo Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em, trẻ có quyền được bảo vệ và chăm sóc: “Vì chưa đạt đến sự trưởng thành về mặt thể chất và trí tuệ, trẻ em cần phải được bảo vệ và chăm sóc đặc biệt, trước cũng như sau khi ra đời. Các bậc cha mẹ là những người chịu trách nhiệm chính trong việc nuôi nấng và giáo dục con cái của mình, cung cấp cho các em cơm ăn áo mặc. Khi làm việc vắng nhà, chúng ta cần phải lo thu xếp sao cho trẻ em luôn được người lớn có trách nhiệm trông nom, hoặc đưa các em đến nhà trẻ, trường học để các em được an toàn và chăm sóc tốt”.
Luật Trẻ em của nước ta cũng quy định trẻ có quyền được chăm sóc sức khỏe, được bảo vệ và “bày tỏ ý kiến, nguyện vọng về các vấn đề liên quan đến trẻ em; được cơ quan, tổ chức, cơ sở giáo dục, gia đình, cá nhân lắng nghe, tiếp thu, phản hồi ý kiến, nguyện vọng chính đáng”.
Như vậy, việc chăm sóc, giáo dục, bảo vệ trẻ em để trẻ được an toàn, phát triển toàn diện là trách nhiệm của mỗi gia đình và toàn xã hội, nhất là các nhà trường. Trẻ không chỉ cần được ăn no mặc ấm, được học hành mà còn cần được lắng nghe, bảo vệ an toàn cả về thể chất và tinh thần.
Để làm được nhiệm vụ này, công tác tư vấn tâm lý đóng một vai trò đặc biệt quan trọng. Trong nhà trường, tư vấn tâm lý hỗ trợ học sinh rèn luyện kỹ năng sống, tăng cường ý chí, niềm tin, bản lĩnh, có thái độ ứng xử phù hợp trong các mối quan hệ xã hội và hoàn thiện nhân cách; đồng thời phát hiện, tham vấn giúp đỡ học sinh có hướng giải quyết phù hợp, giảm thiểu tác động tiêu cực có thể xảy ra.
Nhiều nhà trường đã xem tư vấn tâm lý là một nhân tố chủ động, sáng tạo, có tác động nhiều mặt, góp phần xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực. Các tiêu chí của trường học thân thiện, học sinh tích cực như: Trường học an toàn; Học sinh học tập hiệu quả; Biết rèn luyện kĩ năng sống; Luôn được vui chơi lành mạnh; Biết cách chủ động, tích cực tổ chức học tập và các công việc khác; Luôn ứng xử văn hoá; Hứng thú với các hoạt động sáng tạo, đổi mới, phải có bộ phận tư vấn tâm lý hỗ trợ.
Tư vấn tâm lý cho học sinh được giải thích là “sự hỗ trợ tâm lý, giúp học sinh nâng cao hiểu biết về bản thân, hoàn cảnh gia đình, mối quan hệ xã hội, từ đó tăng cảm xúc tích cực, tự đưa ra quyết định trong tình huống khó khăn học sinh gặp phải khi đang học tại nhà trường”. Trong khi đó, tham vấn tâm lý cho học sinh là “sự tương tác, trợ giúp tâm lý, can thiện (khi cần thiết) của cán bộ, giáo viên tư vấn đối với học sinh khi gặp phải tình huống khó khăn trong học tập, hoàn cảnh gia đình, mối quan hệ với người khác hoặc nhận thức bản thân, từ đó tăng cảm xúc tích cực, tự lựa chọn và thực hiện quyết định trong tình huống đó”. (Thông tư 31/2017/TT-BGDĐT ngày 18/12/2017)
Tư vấn tâm lý học đường thực hiện ba nhiệm vụ chính: Hướng dẫn học đường; Tham vấn tâm lý và Tư vấn phụ huynh, giáo viên, những người khác có liên quan đến học sinh.
Một là, Hướng dẫn học đường bao gồm: Hỗ trợ kỹ năng học tập; Giáo dục nâng cao hiểu biết về bản thân và người khác; Dạy các kỹ năng xã hội, ứng xử, giao tiếp hiệu quả và cách xử lý một số tình huống thường gặp; giáo dục về lạm dụng game/chất gây nghiện,… Truyền thông, giải quyết vấn đề, ra quyết định và giải quyết vấn đề xung đột.
Hai là, Tham vấn tâm lý cá nhân, nhóm trong các trường hợp như: Kết quả học tập sa sút, không chú ý đến học tập; Sợ đi học, sợ đến trường, trốn học, bỏ học; Không làm theo yêu cầu của giáo viên, phàn nàn về giáo viên; Từ chối tham gia hoạt động ở lớp, ở trường; Xác định những rào cản, nguy cơ cả trở học tập và cung cấp các phương thức ứng phó; Hình thành thói quen tích cực trong học tập.
Ba là, Tư vấn phụ huynh, giáo viên và những người khác có liên quan về: Vấn đề học tập của học sinh và các yếu tố ảnh hưởng; Cung cấp thông tin và giới thiệu dịch vụ, nguồn lực hỗ trợ học sinh; Làm việc về những vấn đề liên quan tới bắt nạt/bị bắt nạt và bạo lực học đường; Hợp tác cùng gia đình trong việc thực hiện các chiến lược giúp đỡ học sinh; Thảo luận về các tình huống có nguy cơ cao và thực hiện các biện pháp can thiệp; Nói chuyện và hỗ trợ cán bộ, giáo viên, nhân viên nhà trường phụ huynh trong việc dạy và ứng xử với trẻ; Chuyển các học sinh cần trị liệu đến các dịch vụ trợ giúp phù hợp.
Nhận thấy tính cấp bách của việc triển khai hoạt động tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường học, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ra Thông tư 31/2017/TT-BGDĐT ngày 18/12/2017 hướng dẫn thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường phổ thông. Tiếp theo đó là các văn bản hướng dẫn thực hiện của Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội, phòng Giáo dục và Đào tạo quận Hoàng Mai như: Công văn số 3350/SGD&ĐT-CTTT ngày 4/10/2017 của Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội về việc thành lập bộ phận tư vấn tâm lý cho học sinh trong các trường TH, THCS, THPT; Công văn số 4194/SGD&ĐT-CTTT ngày 28/11/2017 của Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội về việc hướng dẫn thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong các trường TH, THCS, THPT; Công văn số 697/PGD&ĐT ngày 01/12/2017 của Phòng Giáo dục và Đào tạo quận Hoàng Mai về hướng dẫn thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong các trường TH, THCS.
Nhờ sự chỉ đạo sát sao, kịp thời của các cấp trên, công tác tư vấn tâm lý cho học sinh đã được thực hiện khá nghiêm túc trong các nhà trường, đặc biệt phát huy hiệu quả đối với bậc trung học cơ sở, trung học phổ thông, song còn bị coi nhẹ ở bậc tiểu học do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan.
II. Thực trạng công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường tiểu học
1. Đặc điểm nhà trường:
Trường Tiểu học Định Công là địa chỉ tin cậy để nhân dân phường Định Công, quận Hoàng Mai gửi gắm con em mình. Năm học 2018 - 2019, trường có 2341 học sinh, chia thành 43 lớp, cụ thể như sau:
|
Khối
|
Số lớp
|
Số học sinh
|
Số học sinh
khuyết tật hòa nhập
|
Số học sinh có hoàn cảnh khó khăn
|
|
1
|
12
|
643
|
7
|
|
|
2
|
9
|
491
|
9
|
5
|
|
3
|
7
|
403
|
9
|
5
|
|
4
|
8
|
430
|
12
|
5
|
|
5
|
7
|
374
|
3
|
3
|
|
Toàn trường
|
43
|
2341
|
40
|
18
|
Cơ sở vật chất nhà trường đảm bảo sáng, xanh, sạch, đẹp, an toàn, nở hoa, cơ bản đảm bảo điều kiện phục vụ công tác dạy và học, tạo được môi trường thân thiện cho học sinh trong thời gian học tập tại trường. Nhà trường luôn nhận được sự quan tâm, tạo điều kiện của chính quyền địa phương và sự ủng hộ phụ huynh học sinh. Nhờ đó, các nhiệm vụ giáo dục cũng như các hoạt động phong trào đã được hoàn thành tốt.
100% cán bộ, giáo viên, nhân viên đạt trình độ chuẩn và trên chuẩn. Ban giám hiệu bám sát hướng dẫn của cấp trên, chỉ đạo sao sát, kịp thời mọi hoạt động với tinh thần tập trung dân chủ. Giáo viên có tinh thần trách nhiệm cao, trình độ chuyên môn vững vàng ; hết lòng vì học sinh, đặc biệt nhiệt tình dạy dỗ, chăm sóc, quan tâm đến các học sinh khuyết tật, học sinh có hoàn cảnh đặc biệt để các em có thể hòa nhập, theo kịp bạn bè.
Đa số học sinh nhà trường hoàn thành các nhiệm vụ của học sinh tiểu học, không mắc tệ nạn xã hội, thực hiện tốt năm điều Bác Hồ dạy và nội quy nhà trường; ngoan ngoãn, vâng lời thầy cô giáo, biết giúp đỡ bạn bè.
Bên cạnh những thuận lợi nói trên, cũng có nhiều khó khăn chủ quan và khách quan mà nhà trường phải đối mặt. Đầu tiên là tình trạng số học sinh hàng năm tăng nhanh, thiếu phòng học, thiếu diện tích vui chơi. Do đó, năm học 2018 - 2019, trường tiếp tục phải học luân phiên cả ngày thứ bảy, phần nào ảnh hưởng đến việc quản lý, giáo dục học sinh. Sĩ số học sinh/lớp đông đòi hỏi tinh thần nỗ lực vượt bậc của giáo viên trong việc quản lý, giáo dục học sinh cũng như quan tâm đến đời sống tinh thần, tâm tư tình cảm của học sinh để tư vấn tâm lý cho các em.
Một số ít phụ huynh, do điều kiện kinh tế còn hạn chế nên chưa quan tâm nhiều tới con cái, phó mặc cho giáo viên, cho nhà trường, ảnh hưởng đến việc phối hợp, thông tin hai chiều để tăng cường giáo dục, chăm sóc học sinh.
Thêm vào đó, số lượng học sinh khuyết tật, học sinh có hoàn cảnh đặc biệt (khó khăn về kinh tế, không có cha/mẹ hoặc thiếu sự quan tâm, yêu thương của cha mẹ,...) còn nhiều. Đây là đối tượng học sinh dễ phát sinh các vấn đề về tâm lý cần được tư vấn, hỗ trợ.
Cuối cùng là việc dễ dàng tiếp cận Internet của trẻ em, tình hình an ninh trật tự xã hội có nhiều diễn biến phức tạp, nhiều loại hình tội phạm mới xuất hiện, gây ra áp lực lên tinh thần của trẻ em hiện nay nhiều hơn các thế hệ trước, đòi hỏi các nhà trường luôn phải nâng cao cảnh giác, tích cực bảo vệ, giáo dục học sinh và kịp thời tư vấn, hỗ trợ để các em được an toàn trong, ngoài nhà trường về cả thể chất và tinh thần.
2. Đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi học sinh tiểu học:
Theo Điều lệ trường Tiểu học, tuổi của học sinh tiểu học là từ 6 đến 14 tuổi. Trẻ em ở độ tuổi này đang trong quá trình tăng trưởng, phát triển và hoàn thiện cơ thể về mặt sinh lí, đồng thời diễn ra quá trình phát triển tâm lý, hình thành nhân cách.
Quá trình phát triển tâm lý của học sinh tiểu học có thể chia làm 3 cấp độ xét theo từng độ tuổi như sau:
Cấp độ 1 (lớp 1): Hoạt động học bắt đầu được hình thành. Trình độ phát triển này có ý nghĩa đặc biệt trong đời người, khi đứa trẻ chuyển từ hoạt động vui chơi là chủ đạo ở mầm non sang hoạt động học tập là chủ đạo. Hoạt động học đòi hỏi ở trẻ em những điều phải tuân thủ có thể là tự giác do trẻ thích học hoặc bị áp đặt từ bố mẹ, thầy cô giáo. Giai đoạn này, trẻ có thể khó khăn, bỡ ngỡ trong việc làm quen với việc tham gia một hoạt động đòi hỏi sự chú ý có chủ định, ghi nhớ có chủ định, sự nỗ lực của ý chí; khó khăn trong việc làm quen với trường mới, bạn mới và tuân thủ các nề nếp, kỉ luật của trường tiểu học.
Cấp độ 2 (lớp 2-3): Định hình hoạt động học (nắm được cách học) để lĩnh hội nhiều hơn kiến thức khoa học, kỹ năng sống, thái độ ứng xử đúng, khám phá năng lực, năng khiếu của bản thân.
Cấp độ 3 (lớp 4-5): Giai đoạn cuối cấp tiểu học, học sinh có sự phát triển nhanh về tâm sinh lý. Học sinh có khả năng tự học, nhận thức được các giá trị về sự học, về cuộc sống của bản thân, gia đình, xã hội và tự nhiên; dần dần nhận thức được giá trị của cá nhân, bộc lộ nhiều hơn các năng lực sở trường, ý kiến cá nhân.
Ở mỗi mức độ phát triển tâm lý, học sinh có thể gặp phải nhiều khó khăn, vướng mắc phát sinh trong quá trình học tập, trong các mối quan hệ với bạn bè, thầy cô giáo, người thân, trong việc khám phá bản thân, đưa ra các quyết định, lựa chọn...cần được tư vấn, hỗ trợ kịp thời, hợp lý.
3. Những khó khăn trong công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường tiểu học:
Ngày nay, vai trò của tâm lý học đã được thừa nhận trong việc trợ giúp học sinh vượt qua những vấn đề về hành vi và học tập. Trong trường học, công tác tư vấn tâm lý được triển khai dưới nhiều hình thức trong đó vận dụng kiến thức tâm lý học để nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, dự phòng và ngăn chặn những diễn biến không lành mạnh về sức khoẻ tinh thần của học sinh; trực tiếp tìm hiểu và can thiệp sớm với những trường hợp mới có dấu hiệu rối nhiễu; là cầu nối hỗ trợ cha mẹ học sinh chuyển học sinh tới những cơ sở trị liệu chuyên biệt hơn nếu cần thiết.
Tuy nhiên, thực tế hoạt động tư vấn tâm lý trong nhà trường, nhất là trường tiểu học còn gặp nhiều khó khăn.
Thứ nhất, sự hiểu biết và sẵn sàng tiếp nhận tư vấn tâm lý nói chung, tư vấn tâm lý học đường nói riêng của đa số phụ huynh, giáo viên và học sinh còn hạn chế. Giáo viên khi gặp trường hợp học sinh chưa ngoan, thường nghĩ đến các biện pháp giáo dục trước khi áp dụng các biện pháp tâm lý để điều chỉnh. Cha mẹ khi nhận thấy con cái có các biểu hiện tâm lý bất thường thì đưa đến khám tại các khoa thần kinh chứ hiếm khi tìm chuyên gia tư vấn để hỗ trợ.
Khó khăn thứ hai là sự thiếu vắng các điều kiện cần thiết để chính thức hoá đội ngũ làm công tác tư vấn tâm lý trong các nhà trường phổ thông cả về số lượng và chất lượng. Tất cả các tư vấn viên trong trường tiểu học đều là cán bộ, giáo viên kiêm nhiệm, chưa được đào tạo, bồi dưỡng về chuyên môn nghiệp vụ tư vấn tâm lý, không có chứng chỉ nghiệp vụ tư vấn tâm lý học đường theo chương trình do Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành.
Ba là, những vấn đề tâm lý ở học sinh ngày càng gia tăng: rất nhiều em cảm thấy căng thẳng trong việc học, sợ làm bài thi không tốt, sợ làm cha mẹ thất vọng. Ngoài vấn đề học tập, mối quan hệ với bạn bè cũng là nguyên nhân gây ra bất ổn tâm lý ở học sinh. Số lượng học sinh bị bắt nạt sinh ra stress chiếm tỷ lệ tương đương với số em bị stress do học tập. Những học sinh thường xuyên tranh cãi với thầy cô giáo hoặc bị thầy cô la mắng, xử phạt cũng bị căng thẳng nhiều hơn các học sinh không bị như vậy. Theo số liệu điều tra, tỷ lệ có dấu hiệu rối nhiễu tâm lý trong trẻ em tuổi học đường là 20%.
Thêm vào đó, phần lớn học sinh tiểu học thiếu hụt những kỹ năng cần thiết để ứng phó và giải quyết những vấn đề thực tiễn của cuộc sống, nhiều em rất ít khi tham gia các hoạt động tập thể, hoạt động xã hội ngoài nhà trường. Việc triển khai giáo dục kỹ năng sống và hoạt động trải nghiệm cho học sinh tiểu học mới chỉ phần nào bù đắp khoảng trống này.
Chính những khó khăn trên làm cho tư vấn tâm lý học sinh trong trường tiểu học chưa trở thành một hoạt động mang tính khoa học, phổ biến và chuyên nghiệp, đòi hỏi cán bộ quản lý nhà trường cần có các biện pháp chỉ đạo thích hợp để nâng cao chất lượng hoạt động này.
III. Một số biện pháp chỉ đạo công tác tư vấn tâm lý cho học sinh trong trường tiểu học:
Với tinh thần giảm tải chương trình học, giảm áp lực thi cử, đổi mới nhận xét, đánh giá, kiểm tra, khen thưởng học sinh, các trường tiểu học không chỉ tập trung vào việc dạy chữ, dạy kiến thức mà còn phải chăm lo đời sống tinh thần cho học sinh. Việc tư vấn tâm lý cho học sinh ngày càng trở nên cấp thiết hơn trong nhà trường.
Công tác tư vấn tâm lý học đường có vai trò hết sức quan trọng trong việc duy trì và ổn định tình trạng tâm lý của học sinh, giúp các em tư duy, suy nghĩ và nhìn nhận các vấn đề xung quanh một cách đúng đắn. Việc nắm bắt tâm lý học sinh giúp các thầy cô truyền tải kiến thức một cách dễ dàng và hiệu quả hơn. Ngoài ra, thầy cô, nhà trường cũng kết hợp với gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng nhân cách của trẻ. Vì vậy, tôi thường xuyên tuyên truyền, quán triệt trong tập thể cán bộ, giáo viên, nhân viên, học sinh và phụ huynh về tầm quan trọng, mục đích, ý nghĩa của công tác tư vấn tâm lý học sinh. Đồng thời triển khai các biện pháp chỉ đạo để thực hiện công tác này có hiệu quả: Làm tốt công tác tổ chức cán bộ; đảm bảo các điều kiện về cơ sở vật chất, kinh phí hoạt động phòng tham vấn; đa dạng hóa các nội dung, hình thức tư vấn tâm lý cho học sinh; phối hợp hiệu quả các lực lượng trong và ngoài nhà trường; thường xuyên kiểm tra, giám sát việc thực hiện công tác tư vấn tâm lý học sinh.
Biện pháp 1: Tăng cường công tác tổ chức, cán bộ:
Thành lập Tổ tư vấn, hỗ trợ học sinh:
Thực hiện các văn bản chỉ đạo của cấp trên, ngay khi bắt đầu năm học, tôi đã ra quyết định đã thành lập Tổ tư vấn, hỗ trợ học sinh, gồm các thành viên: đại diện Ban giám hiệu, giáo viên, nhân viên y tế, Tổng phụ trách, đại diện cha mẹ học sinh, một số học sinh là cán bộ lớp, Liên Đội. Các giáo viên được lựa chọn vào Tổ tư vấn là các khối trưởng có nghiệp vụ sư phạm vững vàng, kỹ năng giao tiếp tốt, có lòng yêu trẻ và được sự tín nhiệm của học sinh, phụ huynh.
Quán triệt nghiêm túc trong các thành viên Tổ tư vấn về mục đích, nguyên tắc thực hiện hoạt động tư vấn tâm lý học sinh. Phân công nhiệm vụ cho từng thành viên và phân công giáo viên tổng phụ trách làm thường trực tư vấn tâm lý cho học sinh tại phòng tham vấn.
Để khắc phục hạn chế về nghiệp vụ tư vấn của các thành viên, tôi đã cung cấp nhiều tài liệu tham khảo, khuyến khích các giáo viên học hỏi, nâng cao các kĩ năng cần thiết cho công tác tham vấn tâm lý như: kỹ năng lắng nghe, đặt câu hỏi, phản hồi, xử lý im lặng, thấu cảm, để đạt được hiệu quả cao nhất khi tư vấn, hỗ trợ, giúp đỡ học sinh tháo gỡ các vấn đề mà học sinh gặp phải.
Đồng thời, động viên các giáo viên chủ nhiệm tăng cường quan tâm, theo dõi tình hình tâm lý học sinh của lớp mình và thực hiện việc tư vấn ngay tại lớp học. Đối với học sinh khuyết tật, học sinh có hoàn cảnh khó khăn càng cần được chú ý hơn, giúp đỡ học sinh tự phát huy khả năng để khắc phục khó khăn.
Tổ chức khảo sát, xây dựng dữ liệu tâm lý ban đầu đối với học sinh; phân loại, theo dõi, cập nhật thường xuyên đặc điểm, diễn biến tâm lý của học sinh.
Hàng năm, tôi chỉ đạo việc tiến hành điều tra cơ bản đầu năm. Qua đó, giáo viên chủ nhiệm nắm được đặc điểm tâm sinh lý, hoàn cảnh gia đình, tình trạng sức khỏe của từng học sinh trong lớp mình phụ trách. Những trường hợp học sinh có hoàn cảnh đặc biệt: khuyết tật hòa nhập, gia đình khó khăn, không có cha/mẹ, bị bệnh hiểm nghèo, sẽ được nhà trường lập hồ sơ theo dõi riêng và tạo điều kiện hỗ trợ, giúp đỡ học sinh trong thời gian học tập tại trường.
Đồng thời với việc điều tra các thông tin hành chính cơ bản, tâm sinh lý học sinh sẽ được điều tra, phân loại thành ba nhóm: nhóm thứ nhất có tâm lý khoẻ mạnh (không gặp khó khăn trong học tập, trong việc thích ứng với môi trường học đường) – thường chiếm khoảng 87% sĩ số học sinh; Nhóm thứ hai gồm những học sinh có nguy cơ dẫn đến các khó khăn trong học tập và phát triển – chiếm khoảng 10%; Nhóm thứ ba là những học sinh có các vấn đề trong học tập và phát triển. Đối tượng này thường là các học sinh khuyết tật hòa nhập – chiếm khoảng 3%.
Sau đó, nhà trường tiến hành chuẩn đoán chuyên biệt ban đầu đối với học sinh thuộc nhóm 3 để tìm hiểu mức độ, tình trạng bệnh lý trong hoạt động trí tuệ và các lĩnh vực khác của nhân cách học sinh. Dựa vào những chẩn đoán này, giáo viên tham vấn với cha mẹ học sinh để cùng phối hợp tư vấn tâm lý học đường tại trường, có hồ sơ theo dõi đánh giá hàng tháng; hoặc đưa đến các trung tâm trị liệu chuyên biệt về tâm lý, trí tuệ nếu học sinh bị khuyết tật quá nặng không thể học hòa nhập.
Định kì sau mỗi đợt kiểm tra, khảo sát, nhà trường đều lập phiếu theo dõi cho đối tượng học sinh chưa hoàn thành và hoàn thành mức độ thấp các bài kiểm tra nhằm xác định nguyên nhân học sinh gặp khó khăn trong việc học tập, từ đó lập kế hoạch bồi dưỡng, giúp đỡ cả về kiến thức và tâm lý cho các học sinh này.
Xây dựng kế hoạch và tổ chức thực hiện hoạt động tư vấn tâm lý cho học sinh theo đúng kế hoạch đã xây dựng.
Kế hoạch hoạt động tư vấn tâm lý học sinh trong năm học, thể hiện rõ các nội dung : Mục đích, nguyên tắc, tổ chức thực hiện, phân công nhiệm vụ, kinh phí, nội dung, hình thức tư vấn, công tác phối hợp…Kế hoạch này được thảo luận, thông qua và tổ chức triển khai theo đúng quy chế tập trung dân chủ, thống nhất các nội dung từ Ban giám hiệu, cấp ủy chi bộ, Hội đồng sư phạm và Ban đại diện Cha mẹ học sinh.
Nhờ việc thực hiện từng bước một cách khoa học, có sự đóng góp ý kiến của tập thể nên công tác tổ chức, chỉ đạo hoạt động tư vấn tâm lý học sinh trong trường học của tôi tương đối hiệu quả. Kế hoạch năm, kế hoạch tháng được xây dựng và triển khai thực hiện nghiêm túc.
Biện pháp 2: Thành lập phòng tham vấn tâm lý cho học sinh
Mặc dù cơ sở vật chất nhà trường còn nhiều khó khăn, thiếu phòng học phải học luân phiên nhưng với nhận thức về tầm quan trọng, mục đích, ý nghĩa của hoạt động tư vấn tâm lý cho học sinh, tôi đã chỉ đạo thành lập phòng tham vấn tâm lý, đi vào hoạt động từ tháng 5/2018.
Được đặt tại tầng 2, diện tích 25m2, phòng tham vấn đảm bảo tính riêng tư, kín đáo, dễ tiếp cận; được trang trí thân thiện, đẹp mắt, phù hợp với tâm sinh lý học sinh tiểu học; có các trang thiết bị, tài liệu, học liệu cần thiết: biển tên, bảng quy chế hoạt động phòng tham vấn, tủ sách, tủ tài liệu, bàn ghế dành cho công tác tham vấn cá nhân, tham vấn nhóm. Kinh phí sửa chữa, cải tạo phòng tham vấn gần 80.000.000 đồng.
Thường trực tại phòng tham vấn là giáo viên Tổng phụ trách. Các thành viên trong Tổ tư vấn, hỗ trợ học sinh thực hiện việc tư vấn cá nhân/tư vấn nhóm cho học sinh đều có ghi biên bản lưu trong hồ sơ.
Nhà trường truyền thông, quảng bá về hoạt động của phòng tham vấn thông qua các buổi chào cờ đầu tuần, sinh hoạt tập thể, khuyến khích giáo viên đưa học sinh đến phòng tham vấn để tư vấn, hỗ trợ tâm lý cho các em thêm hiệu quả.
Tới nay, phòng tham vấn đã thực hiện tốt các mục tiêu: Giúp học sinh giảm bớt cảm xúc tiêu cực; Giúp học sinh tăng thêm hiểu biết về bản thân và hoàn cảnh của mình; Giúp học sinh đưa ra các quyết định lành mạnh, hữu ích; Hướng dẫn học sinh thực hiện các quyết định.
Biện pháp 3: Triển khai các hoạt động tư vấn tâm lý cho học sinh đầy đủ về nội dung, đa dạng về hình thức.
Theo khảo sát của tổ chức Plan International - Tổ chức phi chính phủ lớn nhất thế giới hoạt động trong lĩnh vực Quyền Trẻ em gái, tại các trường học ở Việt Nam, 80% học sinh không có vấn đề khó khăn và chỉ cần thực hiện các hoạt động nâng cao nhận thức, kỹ năng và phòng ngừa; 15% học sinh có căng thẳng tâm lý, có nguy cơ rối nhiễu tâm lý cần được tham vấn cá nhân và nhóm; 15% học sinh có rối loạn lo âu, trầm cảm, stress sau sang chấn trường học cần sự hỗ trợ chuyên gia.
Luật Trẻ em cũng quy định việc bảo vệ trẻ em được thực hiện theo ba cấp độ: phòng ngừa, hỗ trợ, can thiệp.
Do vậy, tôi đã chỉ đạo tổ chức thực hiện công tác tư vấn học đường theo mô hình dịch vụ ba cấp, tập trung vào ba mảng nội dung: phòng ngừa, phát hiện sớm để hỗ trợ và can thiệp.
Cấp độ 1: Thực hiện việc biện pháp có tính chất phòng ngừa và làm lành mạnh hóa môi trường học tập để giảm thiểu những vấn đề khó khăn học sinh có thể gặp phải. Cụ thể như: Tuyên truyền về mối nguy hiểm, hậu quả, kỹ năng phòng ngừa các yếu tố, hành vi gây tổn hại, xâm hại trẻ em; bạo lực học đường; tuyên truyền vệ sinh an toàn thực phẩm; Tích cực xây dựng trường học an toàn, thân thiện; Treo các băng rôn, khẩu hiệu tuyên truyền...Làm tốt các nội dung phòng ngừa này sẽ giảm bớt khó khăn khi thực hiện hoạt động hỗ trợ tâm lý ở mức cao hơn.
Tư vấn tâm lý lứa tuổi, giới tính; Tư vấn giáo dục kỹ năng sống, biện pháp ứng xử văn hoá, phòng chống bạo lực, xâm hại và xây dựng môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh, thân thiện; Tư vấn tăng cường khả năng ứng phó, giải quyết vấn đề phát sinh trong mối quan hệ gia đình, thầy cô, bạn bè và các mối quan hệ xã hội khác; Tư vấn kỹ năng, phương pháp học tập hiệu quả là các nội dung tư vấn tâm lý có thể thực hiện ở cấp độ 1, thông qua các hình thức như: Xây dựng chuyên đề về tư vấn tâm lý cho học sinh và bố trí thành bài giảng riêng hoặc lồng ghép trong các tiết sinh hoạt lớp, sinh hoạt dưới cờ; Tổ chức dạy tích hợp các nội dung tư vấn tâm lý cho học sinh trong các môn học chính khoá và hoạt động trải nghiệm, hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp; Tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề, hoạt động ngoại khoá, câu lạc bộ, diễn dàn về các chủ đề liên quan đến nội dung cần tư vấn cho học sinh.
Cấp độ 2: Áp dụng cho các học sinh cần được hỗ trợ bằng tham vấn/trị liệu. Các em này có những khó khăn trong học tập như kết quả thấp, không tập trung chú ý, thiếu động cơ học tập hoặc có những vấn đề liên quan đến thái độ cư xử, hành vi không thích hợp,... mà việc tuyên truyền, phổ biến chung không còn tác dụng phòng ngừa.
Ở cấp độ này, sử dụng các hình thức tư vấn như: tham vấn cá nhân, tham vấn nhóm, trực tiếp tại phòng tham vấn, tại lớp học; tư vấn trực tuyến qua email, mạng xã hội, điện thoại,…đồng thời thiết lập kênh thông tin, cung cấp tài liệu, thường xuyên trao đổi với cha mẹ học sinh về diễn biến tâm lý và các vấn đề cần tư vấn, hỗ trợ cho học sinh.
Cấp độ 3: Là cấp độ hoạt động hỗ trợ tâm lý chuyên sâu. Các hoạt động tư vấn ở cấp độ này tập trung vào những học sinh có nhu cầu và cần thiết phải có những can thiệp chuyên sâu. Nhóm này gồm những học sinh có vấn đề khó khăn nghiêm trọng về sức khoẻ tâm thần hoặc hành vi quá mức.
Tham vấn tâm lý đối với học sinh gặp khó khăn cần hỗ trợ, can thiệp, giải quyết kịp thời; Giới thiệu, hỗ trợ đưa học sinh đến các cơ sở, chuyên gia điều trị tâm lý đối với các trường hợp học sinh bị rối loạn tâm lý nằm ngoài khả năng tư vấn của nhà trường là các nội dung tư vấn tâm lý ở cấp độ 2 và cấp độ 3.
Ngoài ra, tôi còn chỉ đạo tiến hành các hoạt động dự phòng và phát triển tư vấn tâm lý học đường nhằm nâng cao sức đề kháng cho tâm lý học sinh, bao gồm: Giáo dục kỹ năng sống cho học sinh; Phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu ở học sinh; Chẩn đoán sớm các rối nhiễu tâm lý có thể xuất hiện ở học sinh; Hạn chế đến mức tối đa các rối nhiễu tâm lý thông qua việc tổ chức nhiều hoạt động tập thể, câu lạc bộ năng khiếu, sân chơi cuối tuần,...
Biện pháp 4: Phối hợp các cá nhân, đoàn thể liên quan tổ chức các hoạt động tư vấn tâm lý cho học sinh và tăng cường công tác kiểm tra, giám sát.
Với tư cách là hiệu trưởng nhà trường, là người quản lý chung mọi hoạt động, tôi luôn nhận thức rằng công tác tư vấn tâm lý học sinh không thể là công việc riêng lẻ của một cá nhân, bộ phận nào mà là sự chung tay góp sức của tập thể nhà trường, cha mẹ học sinh và các ngành chức năng vì mục tiêu “tất cả vì học sinh thân yêu”. Hiệu trưởng nhà trường là người chịu trách nhiệm đứng đầu, chỉ đạo, phối hợp các hoạt động nhằm mang lại hiệu quả cao nhất.
Bên cạnh Tổ tư vấn, hỗ trợ học sinh gồm 12 thành viên, tôi đã xây dựng mạng lưới tư vấn tâm lý học đường với 43 giáo viên chủ nhiệm, cùng tiến hành việc tư vấn tâm lý cho học sinh ở những cấp độ khác nhau. Phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên chủ nhiệm, Tổng phụ trách, Bí thư đoàn, giáo viên bộ môn và các lực lượng khác trong nhà trường khi triển khai các hoạt động tư vấn tâm lý cho học sinh.
Làm tốt công tác phối hợp giữa nhà trường và các lực lượng bên ngoài nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác tư vấn tâm lý học sinh, nâng cao nhận thức cho học sinh, phụ huynh học sinh và cộng đồng về công tác tư vấn tâm lý học đường nói riêng và tư vấn tâm lý nói chung:
+ Với cha mẹ học sinh: thường xuyên trao đổi thông tin về học sinh; nâng cao nhận thức của cha mẹ học sinh về đặc điểm phát triển tâm sinh lý lứa tuổi và tác động của những thay đổi đó đối với học sinh; quan tâm đúng mức, phát hiện kịp thời biểu hiện bất thường để có biện pháp hỗ trợ kịp thời, phù hợp.
+ Với cá chuyên gia, trung tâm tư vấn tâm lý chuyên nghiệp, cơ sơ y tế, cơ sở tư pháp và bảo vệ pháp luật để trị liệu tâm lý, xử lý kịp thời các trường hợp học sinh cần can thiệp chuyên sâu.
+ Với các đơn vị, tổ chức về khoa học tâm lý giáo dục, các trường sư phạm đủ điều kiện, chuyên gia, nhà khoa học nhằm trang bị, bồi dưỡng đội ngũ giáo viên, cán bộ tư vấn tâm lý về kiến thức, kỹ năng, thái độ đúng đắn, cần thiết để thực hiện công tác tư vấn, tham vấn tâm lý trong nhà trường.
+ Với các tổ chức đoàn TNCS Hồ Chí Minh, Đội TNTP HCM, các tổ chức chính trị xã hội, các cơ quan, tổ chức, cá nhân để tổ chức các hoạt động tư vấn tâm lý phù hợp với học sinh và yêu cầu giáo dục của nhà trường.
Đồng hành cùng việc tổ chức thực hiện là công tác kiểm tra giám sát, sơ kết, tổng kết đánh giá kết quả hoạt động. Định kỳ theo học kỳ, nhà trường tổ chức sơ kết hoạt động tư vấn tâm lý học sinh và báo cáo về Phòng Giáo dục và Đào tạo quận Hoàng Mai. Ban thi đua nhà trường đưa nội dung đảm bảo an toàn về thân thể, tinh thần của học sinh vào tiêu chí thi đua; cán bộ, giáo viên kịp thời tư vấn, hỗ trợ, giúp đỡ học sinh và các học sinh có hoàn cảnh đặc biệt, khuyết tật khắc phục khó khăn vươn lên học tốt đều được khen thưởng động viên.
IV. Kết quả đạt được
Nhận thức rõ vai trò, trách nhiệm của hiệu trưởng trong việc chỉ đạo thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho học sinh, tôi đã bám sát các hướng dẫn của cấp trên, triển khai nghiêm túc tại nhà trường từ việc thành lập Tổ tư vấn hỗ trợ, tới việc lấy ý kiến tập thể để xây dựng kế hoạch, tổ chức các hoạt động tư vấn tâm lý học sinh mang lại nhiều kết quả tích cực.
Toàn thể cán bộ, giáo viên, nhân viên nhà trường có nhận thức đúng đắn về vai trò công tác tư vấn tâm lý học đường. Giáo viên làm tốt công tác chủ nhiệm, quan tâm sao sát tới học sinh, kịp thời chia sẻ những vướng mắc, giúp đỡ tư vấn học sinh vượt qua khó khăn, xử lý tình huống tâm lý.
Tổ tư vấn hỗ trợ và phòng tham vấn hoạt động hiệu quả, đã kịp thời tư vấn, hỗ trợ, giúp đỡ các học sinh gặp khó khăn trong việc học tập, các mối quan hệ gia đình, bạn bè; định hướng học sinh thực hành các hành vi tốt. Nhờ đó, 100% học sinh nhà trường đạt về năng lực và phẩm chất, hoàn thành các nhiệm vụ của học sinh tiểu học, không mắc tệ nạn xã hội. Đa số học sinh đều chăm ngoan, yêu trường lớp và không có trường hợp nào cần tư vấn chuyên sâu cấp độ 3.
58 học sinh khuyết tật hòa nhập và học sinh có hoàn cảnh khó khăn được quan tâm giáo dục, chăm sóc tốt.
100% học sinh và phụ huynh biết về Tổng đài điện thoại quốc gia bảo vệ trẻ em 111 thuộc Cục Bảo vệ - Chăm sóc trẻ em, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội; từng bước nâng cao nhận thức của cộng đồng về công tác bảo vệ, chăm sóc sức khỏe tinh thần, tư vấn tâm lý cho trẻ em.
PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
Qua việc nghiên cứu và thực hiện đề tài này, tôi thấy việc tư vấn tâm lý cho học sinh là vấn đề hết sức quan trọng và cần thiết trong trường học. Trẻ luôn khỏe mạnh, an toàn về thể chất, tinh thần, được trang bị các kỹ năng cần thiết về tâm lý là điều kiện tiên quyết để trẻ có thể tiếp thu được các kiến thức, kỹ năng giúp hình thành các năng lực, phẩm chất cần có trong quá trình học tập. Vì vậy, công tác tư vấn tâm lý cho học sinh đóng vai trò quan trọng và hết sức cấp bách trong công tác quản lý nhà trường.
Ứng dụng kiến thức của các lĩnh vực tâm lý học lâm sàng, tâm lý học phá triển, tâm lý học giáo dục, để giải quyết các vấn đề hành vi và học tập của học sinh trong nhà trường là vai trò đã được thừa nhận của tâm lý học đường. Tuy nhiên, thực tế triển khai hoạt động tư vấn tâm lý học đường trong trường tiểu học hiện nay còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân cơ bản của tình trạng này thiếu các thiết chế chuyên biệt cho công tác tư vấn tâm lý học đường ở tiểu học. Những thách thức này đồng thời là cơ hội để phát triển hoạt động tư vấn tâm lý học đường, góp phần giáo dục toàn diện cho học sinh. Vì vậy, để công tác quản lý chỉ đạo việc tư vấn tâm lý cho học sinh được hiệu quả hơn nữa, tôi xin đưa ra một số đề xuất về việc xây dựng và phát triển đội ngũ làm công tác tư vấn tâm lý học đường như sau:
Một là, thay đổi nhận thức về hoạt động tư vấn tâm lý trong trường học. Sự nhận thức chưa đầy đủ về bản chất của hoạt động phản ánh qua việc thiếu nhân lực tư vấn học đường chuyên biệt, có chuyên môn. Việc phân công nhân sự kiêm nhiệm cũng như không được đào tạo bài bản ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động tư vấn tâm lý học đường cho học sinh đồng thời dẫn đến những khó khăn trong công tác phối hợp giữa nhà trường và các lực lượng bên ngoài.
Hai là, cần có sự thay đổi, bổ sung trong các văn bản pháp quy về tổ chức và hoạt động của trường Tiểu học để chính thức hoá đội ngũ chuyên viên tư vấn học đường cả về chất lượng và số lượng. Tăng cường đào tạo bồi dưỡng nhân lực tư vấn tâm lý học đường.
Thêm vào đó, cần tích cực hơn nữa trong việc tham mưu với cấp trên để được đầu tư mở rộng trường lớp, tu bổ sửa chữa cơ sở vật chất đáp ứng nhu cầu dạy và học; tổ chức các lớp tập huấn kỹ năng tư vấn cho giáo viên. Đồng thời tăng cường việc kiểm tra giám sát trong nhà trường, phối hợp chặt chẽ với cha mẹ học sinh và các cơ quan đoàn thể, chính quyền địa phương trong việc giáo dục, quản lý chặt chẽ học sinh, góp phần các nguy cơ gây hại cho tâm lý của trẻ.